Backstage: Pianostemmer Michel Brandjes - ‘De Steinway is net een sudoku’

Met Michel Brandjes kan je makkelijk uren kletsen over zijn geweldig mooie vak. ‘Het is vreselijk leuk. Ook na veertig jaar verveelt het geen moment.’ En hij leert nog elke dag bij, zegt hij glunderend.

Met een aantal collega-pianotechnici en de directie van Het Concertgebouw was Brandjes laatst in Hamburg. Hun missie: een nieuwe concertvleugel uitkiezen voor de Grote Zaal. ‘Na tien jaar verandert de klank van de Steinway, vooral in het hoge register’, legt hij uit. ‘Het is geen vermindering maar een verheffing. Het instrument wordt dan geschikt voor een kleine zaal. De eerste vleugel die ik in 1991 hielp uitzoeken voor Het Concertgebouw staat nog altijd in de Koorzaal.’

Na tien jaar verandert de klank van de Steinway, vooral in het hoge register

De techniek van de piano fascineert hem mateloos. Om een voorbeeld te geven: hoe komt het dat op dezelfde Steinway elke pianist anders klinkt? Inmiddels denkt Brandjes het antwoord te weten. ‘De Steinway is net een sudoku. Als alles op zijn plek valt, heb ik de puzzel opgelost. En dan bedoel ik dat ik het mechaniek zo heb afgesteld dat het toucher van de pianist optimaal tot zijn recht komt. De verschillen zijn minimaal. Een toets kan je maximaal tien millimeter indrukken. Tien millimeter waarin de pianist zich kan onderscheiden van een ander.’

Michel Brandjes © Eduardus Lee

De liefde voor de piano kwam hem al jong aanwaaien. ‘We hadden vroeger thuis drie klassieke platen in de kast staan: Beethovens Eerste, Derde en Vijfde pianoconcert door Claudio Arrau. Ik was een jaar of zeven, acht en zat op mijn knietjes achter de pick-up. Die volle oceanen van klank, prachtig vond ik dat, vooral de langzame delen. De naald van de pick-up zette ik steeds een stukje terug.’

‘Later, toen ik mijn eerste bijbaantje had, verzamelde ik platen. Je kent ze wel, die platenhoezen met van die iconische foto’s. De grote pianisten waren in het internetloze tijdperk net aliens. Zo leerde ik een jonge Martha Argerich kennen, een jonge Radu Lupu, Nelson Freire, Alfred Brendel...’ Allemaal pianisten met wie hij later heeft samengewerkt. ‘Dat had ik op dat moment niet kunnen bedenken.’

De grote pianisten waren in het internetloze tijdperk net aliens

Op zijn zestiende ging hij voor het eerst naar een concert. Vladimir Askenazy speelde Beethoven in de Grote Zaal, het maakte diepe indruk. Hij had toen net een paar jaar pianoles. ‘Thuis in Uitgeest hadden we een wat aftandse piano staan. De stemmer durfde er zijn handen niet aan te branden. Haperde er iets, dan ging ik zelf knutselen met de sleutels uit mijn vaders werkplaats.’

Met zijn pianoleraar van toen maakt Brandjes nog wekelijks een wandelingetje door de duinen van Castricum. ‘Hij was degene die tegen mij zei: “Zou je niet pianostemmer willen worden?”' Brandjes volgde de vakopleiding in Amsterdam, ging aan de slag bij pianohandel Ypma in Alkmaar en mocht als eerste in de leer bij Steinway in Hamburg.

‘Eind jaren tachtig werkte ik voor het eerst in Het Concertgebouw. Juist in die tijd begon Marco Riaskoff er zijn serie Meesterpianisten. Zo leerde ik Maria João Pires kennen. Ik viel in bij een opname van haar. Vervolgens zei ze: “Ga met me mee naar Montpellier.” Vanaf dat moment ben ik begonnen met reizen.’ Al gauw vroeg ook Alfred Brendel hem. Radu Lupu, Daniel Barenboim, Mitsuku Uchida en andere beroemdheden volgden.

Michel Brandjes met Radu Lupu (1945-2022). De foto is in 2013 genomen in de concertzaal van Boekarest door Lupu’s vrouw Delia

Bij Pires thuis kreeg hij pianoles. ‘Het was voor haar essentieel dat ik goed kon spelen omdat ze een relatie zag tussen spel en techniek.’ Ze woonde destijds in een oude vallei op de grens van Portugal en Spanje, herinnert Brandjes zich. ‘Het leek wel een Turkse gevangenis, zo afgelegen was het.’ Daar tussen de olijfbomen kwam hij tot wijze inzichten. ‘Van Pires leerde ik dat je één enkele toon niet alleen harder of zachter kan spelen, maar ook van klank kan veranderen.’ Een openbaring die hem inspireerde tot zijn spreekwoordelijke sudoku.

Van Maria João Pires leerde ik dat je één enkele toon van klank kan veranderen

Sommige pianisten weigeren te spelen als niet Brandjes hun vleugel heeft geprepareerd. Waarom willen ze juist hem? ‘Ik weet dat niet goed.’ Brandjes pauzeert even, neemt een slokje water. ‘Voor mijn gevoel moet ik iedere keer opnieuw het vertrouwen winnen. Die pianisten zijn ontzettend zenuwachtig voor hun solorecital. Juist de grote poëten. Dan zoeken ze de stabiele factoren. Als het vorige keer goed is gegaan, vragen ze me weer. Je moet mijn aandeel niet overdrijven. Ik zorg ervoor dat er een statische situatie is. Vergelijk het met fotograferen: de lens, die stel ik scherp, de pianist maakt de foto.’

Die pianisten zijn ontzettend zenuwachtig voor hun solorecital. Juist de grote poëten

‘Zeg, je zet toch niet als kop boven het stuk dat al die pianisten zo vreselijk zenuwachtig zijn? Dat is niet het beeld dat ik wil schetsen. Maar de druk is enorm. Dat merk ik als ik met hen op reis ben. Het zijn bepaald geen feestgangers, ze sluiten zich af, hebben rust nodig om zich te concentreren. Als je zo intensief met elkaar optrekt, ontstaat er een band. Soms is die vriendschappelijk, zoals met de jongere generatie pianisten. Soms heeft die een ander karakter. Alfred Brendel bijvoorbeeld was een mentor.’

Michel Brandjes © Eduardus Lee

Gemiddeld heeft Brandjes twee dagen nodig om een vleugel te prepareren. In Het Concertgebouw bereidt hij standaard twee vleugels voor. ‘De avond voor het concert kiest de pianist waarop hij wil spelen.’ Tijdens het concert zit hij altijd in de zaal. ‘Ik luister met een technisch oor, het is heel moeilijk om dan bij de muziek weg te dromen.’

Ik luister met een technisch oor, het is heel moeilijk om dan bij de muziek weg te dromen

Een vleugel is behoorlijk bedrijfszeker, stelt Brandjes. ‘Als je alles goed instelt kan er niet zoveel fout gaan.’ Hij geeft drie klopjes op tafel. Uit al die jaren schiet hem maar één incident te binnen. ‘Ivan Moravec had last van een piepend pedaal. Ik had er een plakkertje omheen gedaan. Tijdens het concert begon dat af te slijten en aan zijn schoen te kleven. Hij stopte met spelen en vroeg: “Can Michel Brandjes please come to take something away from the pedal?” Ik vloog de trap van de Grote Zaal af om het op te lossen.'

Thuis in Amstelveen heeft hij twee Steinways staan. ‘Mijn vrouw is pianiste. We hebben ons huis eromheen gezocht.’ Zo gek als vroeger, toen hij nachten doorwerkte, is hij niet meer. Maar zodra hij de klep van een vleugel opent, voelt Brandjes zich kind in een speeltuin. ‘Eigenlijk ben ik nog altijd het gretige jongetje van destijds.’

Michel Brandjes © Eduardus Lee

De afspraak met de Steinway-fabriek in Hamburg liep bijna in het honderd. Op Amsterdam CS had de Concertgebouwdelegatie de trein gemist. Een hoop gedoe, maar het was het waard, zegt Brandjes. ‘Al zou je zes keer de aarde rond moeten, zo’n concertvleugel schaf je niet elke dag aan.’ Ze zochten voor de Grote Zaal een leeuw met een nobele, stralende klank, en die vonden ze. ‘De keuze was unaniem.’

De nieuwe Steinway wordt na levering eerst ingespeeld. ‘Er staat op de besnaring achttien ton spanning, daar moet rek in komen’, vertelt Brandjes. ‘De hamerkoppen moeten worden gestimuleerd, de zangbodem moet vibreren zodat elk vezeltje zich kan settelen.’

De Steinway voegt zich geleidelijk naar de akoestiek

Ook daarna blijft de vleugel zich ontwikkelen. ‘Je kiest de Steinway uit op de zaal waar die komt te staan. Zo’n instrument voegt zich geleidelijk naar de akoestiek.’ Lachend: ‘Dit wordt een echte Grote Zaal-vleugel, ik voorspel een gelukkig huwelijk.’