Simon Reinink over Mahler en Het Concertgebouw: 'Liefde op het eerste gezicht'

Gustav Mahler en Het Concertgebouw bleken liefde op het eerste gezicht. ‘Ik geloof dat ik in Amsterdam een tweede muzikaal vaderland heb gevonden’, schreef de componist na zijn eerste bezoek in 1903. Gedurende zijn leven oogstten Mahlers symfonieën nergens zoveel bewondering als hier. ‘Hij fascineert ons’, constateerde een recensent begin twintigste eeuw. ‘De tovermacht zijner muziek heeft ons gegrepen.’ Als chef-dirigent van het Concertgebouworkest bracht Willem Mengelberg Mahler naar Amsterdam. Hij raakte in diens ban tijdens de première van de Derde symfonie in het Duitse Krefeld. ‘De Beethoven van zijn tijd’, noemde Mengelberg hem.

Daar dacht niet iedereen zo over. Integendeel zelfs. Toen Mahler Todtenfeier, het symfonisch gedicht dat later een plaats kreeg in de Tweede symfonie, op de piano voorspeelde aan de fameuze dirigent Hans von Bülow, hield die de handen over zijn oren. Pas na een lange stilte antwoordde hij: ‘Als dit muziek is, dan begrijp ik er niets meer van.’ Wenen, Berlijn en andere muzikale wereldsteden aanbaden de dirigent Mahler, maar diens symfonieën begrepen ze niet. Daarvoor moest hij tijdens zijn leven naar Amsterdam. ‘De muziekcultuur in Nederland is verbijsterend’, verzuchtte hij dan. ‘Zoals deze mensen kunnen luisteren!’

Van oude op jonge generaties
Onze liefde – of fascinatie – voor Mahler bleek geen bevlieging, zij ging over van de oude generaties op de jonge. Dat gold niet alleen voor de opvolgers van Mengelberg bij het Koninklijk Concertgebouworkest, maar ook voor het publiek. Met mijn vader zag ik als jonge student, op een herfstige oktoberavond in 1987, Leonard Bernstein een legendarische Eerste Mahler dirigeren. De Amerikaan geloofde dat de componist in zijn symfonieën al vooruitliep op de belangrijke gebeurtenissen van de twintigste eeuw. ‘En zijn voorspellingen daalden op de wereld neer in een regen van schoonheid, die niemand sindsdien heeft kunnen evenaren’, vond Bernstein. Dat voelde ik die avond, en het liet me niet meer los. De indrukken van die dag zitten zo diep en levendig in mijn geheugen verankerd dat ik me zelfs herinner wat mijn vader en ik vooraf in Bodega Keyzer aten en dronken. Acht jaar later beleefden we samen een onvergetelijk Mahler Feest.

Mahler's Universe
Met gepaste trots presenteert Het Concertgebouw nu het derde Mahler Festival. Honderd jaar na het eerste Mahler Feest, en een kwarteeuw na het tweede, mogen we ons opnieuw onderdompelen in deze krachtige muziek. Als geen andere omvat Mahlers muziek het bestaan in alle volheid en leegte. Zij sleept ons mee op reis door verdrietige dalen, over manische toppen en langs de emotionele landschappen die daartussenin liggen. ‘Mahler is een avonturier van de ziel’, vond zijn trouwe vriend, dirigent Bruno Walter. Zal de componist nieuwe reisgenoten vinden in de huidige bingegeneratie?

De rode draad van het festival is ‘Mahler’s Universe’. Tien dagen lang zal Mahlers geest hier rond Het Concertgebouw zwerven, over het plein, en in de musea. Vier orkesten uit de wereldtop – ensembles die Mahler zelf nog dirigeerde – ondernemen de reis die Mahler in zijn symfonieën aflegde: het Koninklijk Concertgebouworkest, de New York Philharmonic met Jaap van Zweden, de Wiener Philharmoniker en de Berliner Philharmoniker. Daarnaast treden ook de nieuwe Mahlersterren aan: het Boedapest Festival Orkest en het Gustav Mahler Jugendorchester, die beide in het verleden de Grote Zaal in vuur en vlam zetten met hun Mahlervertolkingen. Trots zijn we op de op de samenwerking met de Mahler Foundation en Marina Mahler, de kleindochter van de componist, in het bijzonder. In Mahlers muziek komen verleden, heden en toekomst samen. Zijn nalatenschap heeft ook voor ons als moderne mens nog betekenis. Of zoals de componist Karlheinz Stockhausen het vijftig jaar geleden samenvatte: ‘Als een hoger wezen van een verre ster de aard van de mens wil leren kennen, dan kan hij niet voorbijgaan aan de muziek van Mahler.’

Simon Reinink
Algemeen directeur

Foto: Simon Reinink bij de buste van Gustav Mahler, gemaakt door zijn dochter Anna Mahler, in de omloop Grote Zaal. De buste werd door Marina Mahler, kleindochter van de componist, geschonken aan Het Concertgebouw ter ere van het Mahler Feest 1995 © Simon van Boxtel