Verdieping: Estienne Roger - Muziekdrukkunst

Je kunt je afvragen of Vivaldi wel zo beroemd was geworden als hij zijn muziek niet had laten uitgeven door de Amsterdamse drukker Estienne Roger. Tegen het einde van de zeventiende eeuw vierde de barokmuziek in Italië hoogtij. Met hun extraverte en virtuoze stijl, geënt op heldere melodieën en harmonieën, veroverden de Italiaanse meesters geleidelijk de harten van het publiek in heel Europa. De muziekdrukkunst stond in Italië echter nog in de kinderschoenen. Wie als componist zijn muziek aan de man wilde brengen, moest elders zijn.

In Amsterdam dus, bij de firma Roger. De hugenoot Estienne Roger werd in 1665 of 1666 geboren in het Normandische Caen. Na de herroeping van het Edict van Nantes in 1685 door Lodewijk XIV, waarbij de Franse protestanten in hun vrijheid werden beknot, vluchtte hij met zijn familie naar Amsterdam. Net als veel andere uitgeweken landgenoten leerde hij daar het vak van boekdrukker. Roger trad in 1695 toe tot het boekverkopersgilde. Een jaar later opende hij zijn zaak in de Kalverstraat. Hij drukte geschiedenisboeken, grammaticale werken en lexica. Maar zijn specialisme was muziek, vooral die van zijn Italiaanse tijdgenoten.

Bij Roger en zijn opvolger Le Cène verscheen bijna meer Italiaanse muziek dan in Venetië, van oudsher het bolwerk van de Italiaanse muziekuitgeverij. Terwijl de Italianen voor hun muziekuitgaven gebruikmaakten van het boekdrukprocédé, met losse notentypen, paste Roger de gravuredruk toe. Dit leverde een veel nauwkeuriger notenbeeld op. Door het gebruik van koperen platen konden namelijk allerlei nuances, zoals versieringen, heel precies worden weergegeven. Bijkomend voordeel was bovendien dat men kon beginnen met een kleine oplage. Liep de verkoop goed, dan drukte men eenvoudig bij.

Roger blonk niet alleen uit door zijn technisch superieure uitgaven, ook had hij een neus voor commercie. Om de verkoop in Noord-Europa te stimuleren, zette hij een netwerk op van agenten in steden als Rotterdam, Brussel, Luik, Parijs, Londen, Berlijn, Keulen en Hamburg. Als eerste drukker nummerde hij zijn uitgaven. Hij stelde daarnaast catalogi samen die hij breed verspreidde en liet publiceren in kranten.

Aanvankelijk concentreerde Roger zich op het nadrukken van recente Italiaanse muziekuitgaven die eerder in Italië of Frankrijk waren verschenen. Een lucratieve bezigheid in een tijd dat het auteursrecht nog niet was uitgevonden. In de eerste vijftien jaar rolden zo meer dan tachtig publicaties van zijn pers. Vooral instrumentale muziek, zoals vioolsonates, triosonates, strijkerssymfonieën en vioolconcerten, maar ook een enkel vocaal werk.

Andersom had ook Roger te maken met plagiaat van zijn nietgeautoriseerde uitgaven. Zijn concurrenten wat dat betreft waren John Walsh in Londen, net als Roger een pionier in de toepassing van de gravuredruk, en de eveneens Amsterdamse Pierre Mortier. De laatste bracht tussen 1708 en 1711 tientallen uitgaven naar voorbeeld van Roger op de markt, die hij verkocht voor een lagere prijs. Het resulteerde in een ware uitgeversoorlog. In krantenadvertenties betichtten de heren elkaar van drukfouten en boden zij hun waar aan voor steeds scherpere prijzen. Aan de concurrentieslag kwam een eind toen Mortier in 1711 plotseling overleed en Roger diens hele muziekfonds opkocht.

Vanaf diezelfde tijd bracht Roger steeds meer eerste drukken op de markt. Daartoe legde hij contact met Italiaanse componisten. Hij koos meteen maar de allergrootsten: Tomaso Giovanni Albinoni, Arcangelo Corelli en Antonio Vivaldi. Zijn strategie had succes. In 1710 drukte Roger een nieuwe uitgave van de Vioolsonates, op. 5 van Corelli, met toegevoegde muzikale versieringen van de componist. De bundel was zonder die versieringen in 1700 in Rome verschenen en al in 1702 door Roger in de oorspronkelijke vorm nagedrukt.

Vivaldi, die eerder twee werken in Italië had laten drukken, stuurde in 1711 het manuscript van zijn L’estro armonico, op. 3 rechtstreeks naar Roger. In het voorwoord tot deze bundel met twaalf concerten voor strijkers beklaagde hij zich over de inferieure kwaliteit van de Italiaanse drukkers. In 1712 volgde de eerste druk van Albinoni’s verzameling sonates Trattenimenti armonici, op. 6, en in 1714 die van de Concerti grossi, op. 6 van Corelli.

Vivaldi en Albinoni lieten voortaan al hun werk in Amsterdam verschijnen. Andere Italianen volgden hun voorbeeld, zoals Pietro Antonio Locatelli, Giuseppe Tartini en Carlo Tessarini. Locatelli vestigde zich overigens in 1729 aan de Prinsengracht waar hij tot zijn dood in 1764 bleef wonen.

Roger overleed in 1722. De zaak werd voortgezet door zijn schoonzoon Michel-Charles le Cène. Onder de naam ‘Roger & Le Cène’ verschenen nog tot 1743 talloze nieuwe publicaties en herdrukken van oudere uitgaven. Een van de spraakmakendste was ongetwijfeld Vivaldi’s opus 8 in 1725, waaronder de vier vioolconcerten Le quattro stagioni (De vier jaargetijden).

De Italiaanse muziek floreerde in Europa op dat moment als nooit tevoren. Dat was mede de verdienste van Estienne Roger. Dankzij zijn pioniersgeest, vakmanschap en zakelijk instinct had hij Amsterdam op de kaart gezet als hét centrum van de muziekdrukkunst.

Familietwist

Estienne Roger trouwde in 1691 met Marie-Suzanne de Magneville. Twee van hun drie dochters haalden de volwassen leeftijd: Françoise en Jeanne. Françoise huwde in 1716 met de drukker Michel-Charles le Cène. In datzelfde jaar bepaalde Roger per testament dat het muziekaandeel van zijn uitgeverij aan Jeanne toekwam. Tot zijn overlijden in 1722 verschenen zijn muziekuitgaven onder haar naam. Jeanne overleefde haar vader maar vijf maanden. Omdat zij zich in haar ziekteproces niet gesteund voelde door Françoise, liet ze het bedrijf na aan haar medewerker Gerrit Drinkman. Toen ook die vlak daarna overleed, kwam de firma in 1723 in handen van Le Cène.

Contract

Op 21 april 1712 sloot Corelli, vertegenwoordigd door de Amsterdamse koopman Jan Jacob Schelkens, een contract met Roger voor de publicatie van zijn Concerti grossi, op. 6. De ondertekening vond plaats bij notaris Joan Hoekeback aan de Beurssteeg. Opmerkelijk detail: per clausule werd bepaald dat Corelli honderdvijftig exemplaren zou ontvangen. Die kon hij verkopen om zo wat extra inkomsten te verwerven. Corelli overleed in januari 1713, nog voordat de bundel was gedrukt. De honderdvijftig exemplaren gingen uiteindelijk naar zijn leerling Matteo Fornari, die hij tot zijn erfgenaam had benoemd.

Onderzoek

Voor dit artikel is dankbaar gebruikgemaakt van de onderzoeken die naar Estienne Roger zijn verricht. Het standaardwerk van François Lesure verscheen in 1969 in Parijs: Bibliographie des éditions musicales publiées par Estienne Roger et Michel-Charles le Cène à Amsterdam. Veel aanvullend onderzoek is gedaan door Rudolf Rasch. Zie bijvoorbeeld het artikel ‘De verspreiding van Italiaanse muziek door Nederlandse uitgevers’ in Een geschiedenis der Nederlanden (Amsterdam, University Press, 2001). Voorafgaand aan het concert op 15 november in de Kleine Zaal geeft Rasch een lezing over Estienne Roger, om 19.30 uur in de Felix de Nobelfoyer.