Verdieping: Ode aan Nina Simone

Op haar debuutalbum uit 1957 was het liedje niet bijzonder opgevallen, maar toen het dertig jaar na dato in Engeland opdook in een tv-reclame voor Chanel N° 5 werd My Baby Just Cares for Me alsnog een hit. Het zijn echter de krachtige, zelfgeschreven protestnummers uit de jaren zestig als Mississippi Goddam (verboden in de Zuidelijke Staten), Four Women en To Be Young, Gifted and Black die Nina Simone karakteriseren: ze streed hartstochtelijk voor gelijke rechten voor de Afro-Amerikanen en zette haar bekendheid in voor de Civil Rights Movement van Martin Luther King. Dat verzet tegen rassensegregatie zat er al vroeg in: het verhaal gaat dat ze als tienjarige al eens weigerde aan een recital te beginnen totdat haar ouders vooraan mochten komen zitten, op de eerste rij.

Wonderkind

De op 21 februari 1933 in Tyron, North Carolina geboren Eunice Kathleen Waymon bleek een wonderkind. Op haar derde begon ze piano te spelen, op haar zevende bespeelde ze het orgel in de kerk en met twee van haar zusjes zong ze in een gospelkoor. Klassiek pianiste wilde ze worden, niet iets dat daar en toen voor de hand lag voor een zwart meisje. Op initiatief van haar muziekjuf Muriel Mazzanovich werd er geld ingezameld om haar naar de prestigieuze Juilliard School of Music in New York te kunnen sturen. Op haar zeventiende begon de ambitieuze pianostudente daar aan haar opleiding, maar na anderhalf jaar was het studiefonds opgedroogd.

Nina Simone

Klassieke muziek verboden

Er zat niets anders op dan weer bij haar familie te gaan wonen, die inmiddels was verhuisd naar Philadelphia. Bij een auditie voor het befaamde Curtis Institute of Music aldaar kreeg ze het advies haar talenten in te zetten in jazz en blues; we kunnen gerust stellen dat het hier om discriminatie ging. In 1954 nam ze de artiestennaam Nina Simone aan – de achternaam naar de Franse actrice Simone Signoret, de voornaam (Spaans voor ‘meisje’) zoals een voormalig vriendje haar had genoemd – en ze zou uitgroeien tot een groot jazzmusicus. Die kwalificatie zat haar nooit helemaal lekker: ze hield van klassieke muziek, op dát vlak had ze haar toekomst gewenst. Maar al was een carrière in die richting haar verboden, niets stond Nina Simone in de weg om haar interpretaties van jazzstandards te kleuren met klassieke klanken. In haar eigen woorden: ‘The best of both worlds, if I feel it I need to play it.’ Luister bijvoorbeeld naar haar versie van Love Me or Leave Me, waarin ze Bach een flinke partij laat meespelen.

Drank en drugs

Eind jaren zeventig verliet Nina Simone haar geboorteland (racisme was daarbij een factor) en ze ging in onder meer Liberia, Barbados, Engeland, België en Zwitserland wonen. Optreden deed ze destijds niet of nauwelijks. Ze was wispelturig, wat wel in verband werd gebracht met een bipolaire stoornis, en er waren periodes met drank en drugs. Ook was er nogal eens onenigheid – met platenmaatschappijen, met de belastingdienst, met managers. Meer dan eens vond ze dan rust bij haar dierbare vriend Gerrit de Bruin in Nijmegen. In 1988 kwam ze zelfs bij hem en zijn gezin om de hoek wonen, en hij hielp haar haar leven weer op de rit te krijgen. Na een tweejarig verblijf in Amsterdam vestigde Nina Simone zich uiteindelijk in 1993 in het Zuid-Franse Carry-le-Rouet. Ze bleef tot in 2002 optreden. Op Tweede Paasdag 2003 overleed ze aan de gevolgen van borstkanker, in haar slaap.

Concertgebouwdebuut

In een nachtconcert op 8 juni 1968 maakte Nina Simone haar debuut in een uitverkocht Concertgebouw. Deze zaterdag was een beladen dag: ’s ochtends was in Londen de vermeende moordenaar van Martin Luther King gearresteerd en in Washington D.C. vond de begrafenis plaats van de doodgeschoten senator Robert F. Kennedy, een uitgesproken voorstander van rassengelijkheid. De Telegraaf kreeg Nina Simone kort te spreken: ‘Het komt me zo ontzettend onwerkelijk voor. (…) Amerika verkeert al jaren in een shock-toestand, die erger werd met al die zinloze moorden. In Amerika leven zoveel verschillende volken, die allemaal anders denken, andere gewoontes hebben. Het is niet alleen een kwestie van zwart of blank. Willen ze Amerika tot een eenheid maken, dan zal er veel moeten veranderen, anders is het einde niet te overzien.’

Meestampers en smartlappen

Over haar concert was het Algemeen Handelsblad overigens verre van lovend. De recensent schreef over ‘meestampers en smartlappen die werden opgesierd door quasi-klassiekerig gedoe op de piano (van Mozart tot Rachmaninoff)’ en ‘zou trouwens wel eens willen weten hoe dit publiek zich gedragen zou hebben als Nina Simone eens blank was geweest en geen vrijblijvende underdog-sympathieën kon bespelen.’

Pleidooi voor de liefde

Toen Nina Simone in 1969 terugkeerde naar Nederland (voor een concert op 16 maart in Het Concertgebouw, optredens in Rotterdam en in het Kurhaus in Scheveningen en tv-opnames in het Amsterdamse Frascati met Boy’s Big Band) constateerde Trouw een repertoireverandering: ‘De verbittering over Alabama, de moorden op King en Kennedy werden omgebogen naar bezinning en naar een pleidooi voor het positiefste element in alle intermenselijke en dus ook interraciale relaties: de liefde. Het woord ‘love’ komt steeds vaker in haar teksten voor en wat de nog altijd bittere werkelijkheid aangaat (tenachterlegging van de neger, Black Power etc.) laat zij hooguit nog een veelbetekenende waarschuwing horen.’

Nina Simone tijdens het nachtconcert op 16 maart 1969 in Het Concertgebouw © Cor Mulder

Stormachtig applaus

Net als in 1968 was ook nu het publiek stukken enthousiaster dan de pers. In Den Haag dwong een ‘stormachtig applaus’ een toegift af, aldus De Tijd: ‘Ni-na, Ni-na, Ni-na riepen duizenden mensen en ze kwam terug. (…) En de meesten in de zaal wisten: “Ik ben gekomen om dicht bij de piano te zijn en van Nina op mijn blanke duvel te krijgen, om van haar te horen dat deze slechte wereld het niet lang meer zal maken, en dat er hoop is, zolang er liefde is.”’

Poster van het jubileumconcert van Boy’s Big Band op 8 januari 1971

Boy’s Big Band

Nina Simone’s derde en laatste keer in de Grote Zaal, op 8 januari 1971, was niet een avondvullend concert met een eigen begeleidingsband, maar een gastoptreden op het tienjarig jubileum van Boy’s Big Band. De Amerikaanse pianiste/zangeres en de Nederlandse bandleider – tot 1979 tevens huisarts in Duivendrecht en de Bijlmer – kenden elkaar al jaren en waren in Nederland meermaals samen op tv geweest. Hoogtepunt in het concert was een indringende versie door Nina Simone solo aan de piano van het macabere lied Strange Fruit (voor het eerst opgenomen door Billie Holiday in 1939), over de lynchpraktijken in het zuiden van de Verenigde Staten. De televisieregistratie van dit concert is tot op heden helaas niet teruggevonden. In Het Concertgebouw zou Nina Simone hierna niet meer te beluisteren zijn, maar wel trad ze in 1977 en 1983 nog op tijdens het North Sea Jazz Festival en toerde ze in 1988 langs acht Nederlandse podia.