De geboorte van het Ukrainian Freedom Orchestra

Terwijl buiten de mussen van het dak vallen, heerst binnen een positieve werksfeer. Op initiatief van de Canadees-Oekraïense dirigente Keri-Lynn Wilson zijn uit verschillende orkesten in de wereld Oekraïense musici samengekomen om solidariteit te tonen met hun landgenoten, in een orkest dat symbool staat voor de culturele rijkdom van Oekraïne. Ze bereiden zich voor op een wereldtournee, waarbij ze behalve Amsterdam ook steden als Londen, Berlijn, Dublin en New York aandoen.

‘Is de fluit te horen?’, vraagt Wilson over haar schouder naar achter. ‘Kan iets luider’, roept een assistent vanuit de zaal. Zorgvuldig werken de voornamelijk jonge musici aan de balans in Dvořáks Negende symfonie, die de ondertitel ‘Uit de Nieuwe Wereld’ draagt.

Toen Rusland op 24 februari Oekraïne binnenviel had Wilson de mooiste producties in haar agenda staan. ‘Ik was in Europa, leidde repetities en verzorgde prachtige concerten, allemaal in vrijheid’, vertelt ze even later. ‘Dat voelt verschrikkelijk, zo’n luxe terwijl je weet dat in een ander deel van Europa mensen vechten voor hun leven. Je speelt het Oekraïense volkslied voor aanvang van een concert, en dan? Als dirigent breng je mensen samen, daar wilde ik iets mee. Er zijn zoveel musici op de vlucht geslagen die nu niet kunnen spelen. Het idee van een Oekraïens orkest werd geboren.’

Er zijn zoveel musici op de vlucht geslagen die nu niet kunnen spelen

The Metropolitan Opera in New York en de Polish National Opera sloegen de handen ineen om dit project mogelijk te maken. Het lijkt symbolisch dat de repetities voor aanvang van de wereldtournee plaatsvinden in Warschau. Polen is, net als Oekraïne nu, veelvuldig belegerd door Rusland. In het tsaristische Rusland overheerste de visie dat Polen geen zelfstandig bestaansrecht had. Hetzelfde Groot-Russische concept heeft Poetin ertoe gebracht Oekraïne binnen te vallen.

Warschau is platgeslagen van de hitte. Parken bieden schaduw. Het gigantische en dandyeske beeld van Chopin in het Lazienki Park is omgeven door bloeiende perken. Een wandeling gaat langs een enkel stadspaleis en panden met gekleurde gevels. In de verte glimmende hoogbouw.

Een groepje spelers loopt buiten te kletsen, de sfeer onder de musici is gemoedelijk. Ze kennen elkaar net anderhalve dag. Een van hen heeft een lintje in de kleuren van de Oekraïense vlag op haar vioolkist gespeld. Ze bereiken over een verlaten plein het Graf van de onbekende soldaat, een oorlogsmonument op een steenworp afstand van het operahuis. Twee militairen houden er de wacht.

‘Dit orkest is niet alleen een blijk van solidariteit met onze landgenoten, maar ook een signaal dat we de oorlog niet mogen vergeten’, zegt Julia Tokach. De violiste uit de K&K Philharmoniker uit Lviv in West-Oekraïne moest haar werk stopzetten, alle concerten werden gecanceld. ‘Deze strijd is nog niet voorbij, ook al proberen we ons dagelijks leven weer op te pakken.’

Dit orkest is niet alleen een blijk van solidariteit met onze landgenoten, maar ook een signaal dat we de oorlog niet mogen vergeten

Fagottist Mark Kreshchenskyi beaamt: ‘Geen Oekraïner die niet weet dat dit dag 146 van de oorlog is, maar weet jij het, als niet-Oekraïense journalist?’ Kreshchenskyi vertrok na acht jaar uit het St Petersburg Filharmonisch Orkest, een topbaan. Met een glimlach op het podium blijven zitten en doorspelen, terwijl zijn ouders in Oekraïne door landgenoten van zijn collega’s werden aangevallen, was geen optie. ‘Ik heb direct mijn contract opgezegd, daar hoefde ik nog geen seconde over na te denken. Ik zie wel wat de toekomst me brengt. Mijn eerste zorg is dat er mensen in nood zijn, daar ben ik mee bezig, niet met wel of geen werk hebben.’

En zo heeft ieder zijn eigen verhaal. Een van de hoornisten, Dmytro Mytchenko, was al gewend geraakt aan het waarschuwingsalarm in zijn woonplaats Kyiv, of gewekt worden door het geluid van bommen in de verte. Hij heeft inmiddels uitgevonden welke ruimte in zijn huis de dikste muren heeft.

Schemering in de grijs getinte zaal, het podium helder verlicht. De BBC filmt voor een documentaire. Het is een va et vient van journalisten. Dat het orkest een boodschap wil uitdragen wordt duidelijk opgepikt. Intussen wordt er geen seconde repetitietijd verspild. Keri-Lynn Wilson houdt van een stevige ruggengraat in de muziek, voor de bassen is het genieten met een extra krachtig pizzicato. ‘Graag alleen de cello’s en altviolen hier, strijk diep in de snaren, en wees strikt in het ritme.’ Goed, er moet de komende tijd nog gepolijst worden, maar direct na haar aanwijzingen klinkt er een gespierd geluid.

Als dank aan Polen voor de samenwerking staat het Tweede pianoconcert van Chopin op het programma. De Oekraïense Anna Fedorova soleert. ‘Het leven van Chopin, een Pool, was turbulent, ook hij vluchtte voor de Russen’, zegt de pianiste die tegenwoordig in Amsterdam woont. Met sommige musici uit het Ukrainian Freedom Orchestra speelt zij al van kindsbeen af samen.

Op de lessenaars staat ook de Zevende symfonie van Valentin Silvestrov. De droge akoestiek laat het begin niet minder onheilspellend klinken. Keri-Lynn Wilson, vlotte blonde paardenstaart, is gekleed in losjes vallend zwierig zwart dat geen dirigeergebaar in de weg zit. Vriendelijk maar kordaat geeft ze aanwijzingen, in het Oekraïens en het Engels. Na een sprong van de bok is ze in een paar passen achter in de zaal, haar oren tasten af wat beter kan.

Het slot van de symfonie: het koper blaast zonder klank te maken. ‘Alsof ze hun laatste adem uitblazen: een hommage aan onze broeders en zusters die sterven in de strijd’, zegt Wilson. ‘De muziek op het programma is welbewust gekozen. Ik wilde de Oekraïense cultuur laten horen met de beste hedendaagse Oekraïense componist van dit moment: Valentin Silvestrov. Zijn werk is krachtig en aangrijpend. In deze symfonie zitten levendige uitbarstingen en prachtige nostalgische melodieën. Stel je voor: Silvestrov is 84 jaar en moest vluchten, nu verblijft hij in Berlijn.’

Leven zonder vrijheid is geen leven

‘Ik ben een musicus pur sang’, vervolgt Wilson. ‘Aan het begin van de invasie, toen pas echt tot ons doordrong wat er aan de hand was, groeide mijn besef hoe bijzonder het is dat wij hier in het Westen de ruimte hebben om muziek te maken. Opeens ben je je extra bewust van wat het betekent om vrij te zijn, en tegelijk hoe kwetsbaar we zijn als vrije mensen. Leven zonder vrijheid is geen leven, daarom moeten we voor de vrijheid vechten.’

Foto's: Het Ukrainian Freedom Orchestra repeteert in het Teatr Wielki in Warschau © Karpati Zarewicz / foto met Anna Fedorova © Krzysztof Bielinski