Interview: Erik Scherder en Dick Swaab over muziek en het brein

Alarmerende berichten in het nieuws. ‘Mentale gezondheid daalt naar dieptepunt, vooral bij jongvolwassenen’, meldt de site van de NOS de dag voor dit interview. Bijna elf maanden lockdown eisen hun tol. Wat doet zo’n lange periode van isolatie met ons brein?

‘Ieder brein is anders’, legt Swaab uit. ‘Voor sommige mensen is het fantastisch dat ze niet de hele dag met andere mensen hoeven door te brengen. Voor andere is het een ramp. In zijn algemeenheid kan je dus niet iets zeggen over de invloed van de lockdown. Maar als je naar groepen kijkt, dan zijn er altijd mensen die extra kwetsbaar zijn voor stress. Deze groep schiet in een depressie. Dat komt doordat bij hen het stress-systeem in de hersenen in een hogere versnelling staat. Ze hebben maar weinig nodig om over de klif te gaan.’

‘U mag je zeggen’, verzekert Swaab mij aan het begin van ons gesprek. Bedachtzaam, scherpzinnig, gevat, de erudiete wetenschapper Swaab lijkt in alles de tegenvoeter van zijn flamboyante, immer energieke maar al even hooggeleerde collega Scherder. Maar juist daardoor vullen de twee elkaar perfect aan. Geen gelegenheid laat het hoogleraarduo onbenut om te vertellen over de positieve werking van muziek op het brein. Het liefst doen zij dat samen op één podium.

Muziek komt binnen in hersengebieden waar ook stress zijn oorsprong vindt

De relevantie van die boodschap is in deze coronatijd groter dan ooit. Scherder licht toe: ‘Muziek komt binnen in hersengebieden waar ook stress zijn oorsprong vindt. Daar kan het een dempend effect hebben. Je hartfrequentie gaat omlaag, je ademhaling zakt, je komt uit dat opgejaagde gevoel. Muziek werkt remmend op de stress-systemen die Dick noemt. Het zorgt ervoor dat je een wat grotere buffer opbouwt.’

‘Neem de ic, dat is bij uitstek een plek waar mensen stress ervaren. Als je de muziek opzet van iemands playlist, dan zie je dat in de hersenen precies die netwerken actief worden waardoor het stressniveau daalt. Ik heb een collega in Rotterdam die hoogleraar chirurgie is. Hij gebruikt muziek voor, tijdens en na de operatie. Wat blijkt? Die mensen hebben veel minder pijnstilling nodig dan degenen die geen muziek toegediend krijgen.’

‘Bij couveusekinderen zie je iets vergelijkbaars’, valt Swaab hem bij. ‘Wanneer die blootgesteld worden aan Mozart, dan krijgen ze een betere zuurstofspanning. Daardoor groeien ze sneller en kunnen ze eerder naar huis. Met Bach lukt dat niet. Daarvoor moet je iets rijper zijn dan prematuur. Maar ook dementerende ouderen kan je stimuleren met muziek. Dan moet je wel de muziek nemen die zij vroeger leuk vonden.’

Wanneer couveusekinderen blootgesteld worden aan Mozart, dan krijgen ze een betere zuurstofspanning

‘Naar welke muziek ik zelf luister hangt af van mijn stemming. Als ik in de problemen zit, dan draai ik het Requiem van Mozart. Sommige mensen vinden dat vreemd. Paul Witteman bijvoorbeeld vond die keuze van mij tegen de psychiatrie aanzitten. Maar, zo heb ik hem gezegd, het is toch geschreven om troost te bieden? Zo gek is dat niet.’

Scherder is het met hem eens: ‘Er zijn studies die ondersteunen dat je juist droevige muziek moet opzetten als je je rot voelt. Zo lok je de catharsis uit, je helpt je emoties loskomen. In diverse landen is onderzoek gedaan naar de muziekbeleving in coronatijd. Dan blijkt dat mensen in het begin van de lockdown nostalgische muziek opzoeken. Na honderd dagen buigt het weer af.’

In diverse landen is onderzoek gedaan naar de muziekbeleving in coronatijd

Muziek als herinnering aan een tijd dat alles nog kon. Swaab heeft nog een ander voorbeeld: ‘Mijn vrouw en ik zetten vaak barok op en dan zeggen we: Banstraat. Daar zijn we ooit begonnen, op een kamer.’ Scherder: ‘O ja joh? Interessant zeg. De emotie van muziek is moeilijk uit te leggen. Je ziet een paar kernen actief worden, maar waarom voel je nou precies dat bij die muziek? Associatie is één verklaring, maar er zijn er meer. En soms roept muziek emotie op zonder context. Je vindt iets gewoon mooi. Contagion noemen we dat. Wist je trouwens dat naarmate je ouder wordt je in droevige muziek juist de vrolijke momenten waarneemt?’

‘Zelf kan ik heel lekker naar 3FM luisteren, maar ook naar klassieke muziek. Van een nummer als Hoop van Louis van Dijk raak ik echt een beetje in vervoering. Dan denk ik: wat is dat toch mooi gecomponeerd. Dat draai ik soms wel drie keer achter elkaar als ik zit te werken. En jij, Dick, heb jij dat ook?’ Die is daar kort over: ‘Als ik aan het werk ben, dan wil ik absolute stilte.’

Van een nummer als Hoop van Louis van Dijk raak ik echt een beetje in vervoering

Ieder brein is anders, blijkt maar weer, ook dat van de beide professoren. Ondanks hun verschillende karakters spreekt uit hun woorden respect en een grote wederzijdse bewondering. Hun paden kruisten elkaar eind jaren tachtig op het Nederlands Herseninstituut. ‘Dick was daar directeur’, vertelt Scherder. ‘Ik wilde promoveren en vroeg hem of hij een van mijn twee promotoren wilde zijn. Hij was de meester en ik de leerling.’ Swaab: ‘Dat is vrij snel omgekeerd.’ Scherder: ‘Dat is nooit veranderd. Dick is uniek in de wereld. De kennis die hij heeft is zo oneindig groot, daar kan ik bij lange na niet aan tippen.’ Swaab: ‘Dat is maar ten dele waar. Het meest leer ik van mijn promovendi, hun achtergrond, de koers die zij varen. Bij Erik is dat niet anders.’

Dick is uniek in de wereld. De kennis die hij heeft is zo oneindig groot, daar kan ik bij lange na niet aan tippen

Voorafgaand aan dit interview ontmoet ik Swaab in de Grote Zaal. Hij vertelt dat hij er zeventig jaar geleden voor het eerst kwam om naar de Vierde symfonie van Mahler te luisteren. De stoelen waarop hij en zijn vader zaten kan hij nog zo aanwijzen. ‘Dat ik mij dat nog zo goed herinner komt door mijn grootmoeder. Zij was pianolerares, ik was haar enige niet-professionele leerling. Ze was vreselijk streng. Toen ik die symfonie had gehoord, vroeg ze: “Wat is het thema?” Dat kon ik op dat moment niet zingen. Sindsdien spookt dat thema elke dag door mijn hoofd.’ Swaab begint te neuriën. ‘Nu kan ik er met plezier naar luisteren. Maar ik voel nog steeds de opluchting die ik had toen mijn grootmoeder werd opgenomen in een kliniek. Daarna heb ik nooit meer een piano aangeraakt.’

Ook Scherder speelde piano in zijn kinderjaren. ‘Ik wilde graag viool proberen, maar ja, thuis hadden we al een piano staan. Die verhuisde van de woonkamer naar de kelder. Als ik speelde, dan stampte mijn vader op de grond en riep: “Zachter!” Met die piano ben ik toen maar gekapt.’

Een paar jaar terug besloot hij alsnog viool te gaan spelen. ‘Ik had een studieviool te leen van Jaap van Zweden. Een tijdje geleden zei hij bij Matthijs van Nieuwkerk op tv: “Ik wil mijn viool terug van Erik.” De dag erna heb ik hem maar even gebeld. Ik ben langsgefietst en heb de viool bij hem thuis aan het hek gehangen. Het was de begintijd van corona, je mocht niets van elkaar aanraken. Meteen diezelfde dag heb ik een altviool gehuurd. Dat was ik al van plan: de altviool heeft van die mooie, donkere klanken. Elke avond speel ik erop.’

De altviool heeft van die mooie, donkere klanken. Elke avond speel ik erop

De voormalige tennisleraar en fysiotherapeut heeft nog een andere missie: Nederland in beweging krijgen. ‘Erik fietst overal naartoe, hij fietst zelfs achter zijn bureau’, zegt Swaab. Sport en bewegen, het is aan de zeven jaar oudere Swaab niet besteed. ‘Erik en ik hebben een afspraak. Ik haal zo nu en dan adem, niet te vaak. Eens kijken wie het het langst uithoudt. Tot nu toe heb ik een behoorlijke voorsprong.’

Vooruit, onmogelijke vraag, maar ik stel hem toch. Wat helpt ons in deze lockdown meer, muziek of bewegen? ‘Gewoon hard werken, de hersenen laten knarsen’, is Swaabs devies. Scherder: ‘Hard werken is ook voor mij de oplossing, maar ik vind het wel heel fijn dat ik die altviool heb. Weet je, hoe ouder je wordt, hoe belangrijker het is om dingen te doen die nieuw voor je zijn. Dat vioolspelen is supernieuw voor mij. En bewegen is wel écht heel slim als je dat doet. Muziek en beweging zitten in onze hersenen dicht bij elkaar. De netwerken die daarmee te maken hebben, overlappen elkaar gedeeltelijk.’

Muziek en beweging zitten in onze hersenen dicht bij elkaar

Samen met de Hersenstichting ontwikkelde Scherder de succesvolle app ‘Ommetje’. ‘Vanochtend was het nog op het Journaal: elke twaalf minuten wordt die negenduizend keer gedownload.’ Grote schaterlach: ‘Alleen Dick kent ‘m niet. Als het toch zou lukken dat ik hem aan het bewegen krijg.’ Wat is daarvoor nodig? ‘Nou, dat kan jij niet bedenken en ik ook niet. Dick heeft zo’n grote cognitieve reserve, daar kan niemand tegenop.’

Foto's: Milagro Elstak

Erik Scherder is hoogleraar klinische neuropsychologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Over de invloed van muziek op het brein publiceerde hij in 2017 het boek Singing in the brain.

Dick Swaab is emeritus hoogleraar neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam en oud-directeur van het Nederlands Herseninstituut. In 2016 verscheen zijn boek Ons creatieve brein, waarin een hoofdstuk aan muziek is gewijd.

Muziek en het brein werd op woensdag 3 maart om 20.30 uur uitgezonden door BNNVARA op NPO 2 Extra en via de website en socialmediakanalen van Het Concertgebouw.