Meesterwerk belicht: Schilderijententoonstelling
vr 21 jul 2023 - leestijd 3 minuten - Tekst: Vrouwkje Tuinman
Sommige klassieke composities zijn niet meer weg te denken van het concertpodium. Hoe ontstond die muziek en wat verklaart het succes? In deze aflevering: Schilderijententoonstelling (1874) van Modest Moesorgski.
Modest Moesorgski (1839-1881) was in de negentiende eeuw een van de pioniers waar het ging om een nieuw Russisch geluid. In plaats van vooral mee te bewegen met westerse muziekstromingen, zocht hij manieren om nationale elementen van zijn moederland te betrekken in zijn werk. Volksmuziek bijvoorbeeld, of oude Russische verhalen.
Modest Moesorgski door Ilya Repin, 1881
Eerbetoon aan Hartmann
Iemand met wie hij over die specifieke interesse kon spreken was architect en beeldend kunstenaar Viktor Hartmann. Ook hij zocht, binnen zijn vakgebied, naar vernieuwing op specifiek Russische wijze. Zo ontwierp hij een monumentale poort voor de stad Kiev. Een schets daarvan gaf hij aan Moesorgski. Het bijbehorende schilderij zou komen te gangen in een grote overzichtstentoonstelling in Sint-Petersburg. Toen was Hartmann echter al (zeer jong) overleden. Al wandelend door de ruim vierhonderd werken van zijn vriend besloot Moesorgski een eerbetoon aan hem te componeren.
Mismaakte dwerg
In Schilderijententoonstelling, oorspronkelijk voor piano, loopt de componist met de luisteraar langs de schilderijen. Hij begint met een statige ‘Promenade’, die in varianten steeds weer langskomt. Vervolgens blijft hij bij een aantal beeltenissen uitgebreid staan. Die zijn heel uiteenlopend van karakter. ‘Gnomus’ bijvoorbeeld, een wat sinister maar ook aandoenlijk portret van een mismaakte, zich hompelend voortbewegende dwerg – oorspronkelijk een schets voor een kerstversiering. ‘Tuileries’, dat de gelijknamige Parijse tuinen tot leven brengt, vol spelende kinderen in de lente. Of ‘Het oude kasteel’, waar een troubadour zijn melancholieke lied zingt. In ‘Ballet van de kuikens in de dop’ verklankt Moesorgski de ontwerpen die Hartmann maakte voor een kinderballet over kuikentjes, die dansen in hun eierschalen.
Viktor Harmann: Ballet van de kuikens in de dop
Het volle leven
Fantasie en werkelijkheid staan in Schilderijententoonstelling gebroederlijk naast elkaar, of vloeien zelfs in elkaar over. Moesorgski laat even overtuigend een Poolse ossenwagen moeizaam voortgetrokken worden over het barre land als dat hij in ‘Catacomben’ de koning van de dood bezoekt. Ook laat Schilderijententoonstelling, net als de werken waar het door geïnspireerd is, het volle leven zien. Met al zijn uitersten. In ‘Samuel Goldenberg en Schmuÿle’ vitten twee geloofsgenoten, de een rijk, de ander straatarm, over het bestaan. In het echt waren het twee portretten, die Moesorgski zelf bezat en uitleende aan het retrospectief. In de muziek komen de mannen samen.
Tekst gaat verder onder de video.
Onderdeel van
Muzikale triomfboog
Typisch Russisch is onder meer ‘De hut op kippenpoten’. Daarin woont Baba Yaga, een in de Slavische wereld beroemde heks. Ze vliegt op haar bezem en heeft een tuinhek dat gemaakt is van mensenbotten. Ze is altijd wel op zoek naar een prooi, en in Schilderijententoonstelling laat Moesorgski bovendien horen hoe een echte heksensabbat eraan toe gaat.
Ook het slotdeel van de cyclus, ‘De grote poort van Kiev’, is een (op dat moment nog Russisch) nationalistisch onderwerp. In de elfde eeuw had de stad Kiev, als knooppunt voor internationale handel, een legendarische ‘gouden poort’. Honderden jaren later waren daar alleen nog wat stenen van over, maar in Hartmanns schets, en Moesorgski’s muziek, herleeft de grandeur. Met deze muzikale triomfboog concludeert de componist passend het monument voor zijn vriend.
Viktor Harmann: De grote poort van Kiev
Derde expositievorm
Enkele jaren nadat hij Schilderijententoonstelling schreef, overleed Moesorgski. Hoewel de bladmuziek postuum werd uitgegeven, bleef het werk eigenlijk onbekend. Tot de Franse componist Maurice Ravel het herontdekte. Hij maakte er met dirigent en uitgever Koussevitzky een gezamenlijk project van, waarvoor hij het werk kleurrijk orkestreerde. Na Hartmanns schilderijen en de pianoverklanking ervan door Moesorgski ontstond zo nog een derde expositievorm. In 1922 veroverde het werk in deze nieuwe versie heel Parijs, en van daaruit de wereld.
Er bestaan inmiddels vele tientallen arrangementen van andere componisten en dirigenten, waarbij soms gezocht werd naar een nog Russischer geluid. Er zijn versies voor louter blazers, of met een koor erbij. In de rockmuziek wist de interpretatie van Emerson, Lake & Palmer een heel nieuw publiek te werven. Maar ook Michael Jackson liet zich inspireren door ‘De grote poort van Kiev’.
De schilderijen van Hartmann zijn grotendeels verloren gegaan. Maar de muziek zorgt ervoor dat we alles voor ons zien.
