Over Dmitri Sjostakovitsj: balans tussen vaderlandsliefde en vrijheidsdrang

• Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (Rusland, 1906-1975)
• Beroemde werken: strijkkwartetten, symfonieën, Lady Macbeth van Mtsensk, vioolconcerten. Het meest uitgevoerde werk is waarschijnlijk Wals nr. 2, onder meer een ‘lijfstuk’ van Andre Rieu
• Fan van: Zenit Leningrad. Sjostakovitsj was een groot voetballiefhebber en regelmatig op de tribunes te vinden. In zijn ballet De gouden eeuw verwerkt hij een heuse wedstrijd.
• Biografieën: Ben Kingsley kroop in de huid van Sjostakovitsj in de film Testimony. Julian Barnes schreef over hem de veelgeprezen roman Het tumult van de tijd.

Over Dmitri Sjostakovitsj

Eén en dezelfde opera betekende voor Dmitri Sjostakovitsj een van zijn grootste successen en een persoonlijk drama. Lady Macbeth van Mtsensk, waarin een jonge vrouw haar man ombrengt, is enkele jaren lang een publiekssucces. Op een avond gaat Sovjetleider Stalin zelf met een selecte groep partijleden naar de opera. Een dag later staat er een artikel in Pravda met de titel ‘Chaos in plaats van muziek.’ Het werk werd veel te modern bevonden, decadent zelfs. De componist ontving bedreigingen en durfde niet meer in zijn eigen huis te slapen.

Zijn reactie was de lyrische Vijfde symfonie, met als ondertitel ‘Antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek’. Het werkte. Sjostakovitsj was niet langer een staatsvijand en kon zijn jonge gezin blijven onderhouden als pianist en componist. Toch zou vrijwel zijn hele loopbaan bepaald worden door het totalitaire regime. Vrienden en bekenden verdwenen of werden zelfs geëxecuteerd, naar het buitenland gaan was vrijwel onmogelijk, en er was de continue censuur van zijn werk. Sjostakovitsj balanceerde tussen het voldoen aan andermans eisen en zijn eigen modernistische inslag. Tussen vaderlandsliefde en vrijheidsdrang.

Sjostakovitsj’ werken zijn dan ook een ware staalkaart aan stemmingen. Van introspectief tot sarcastisch, van woedend tot verlangend, zwaarmoedig en lichthartig – soms zelfs tegelijkertijd. Daarnaast kon hij uit de voeten met allerlei genres. Als puber had hij een tijdlang het gezin financieel ondersteund door in filmhuizen en theatertjes piano te spelen. Die lijn trok hij later door als componist voor ballet en tientallen films. Volgens velen kan de goede verstaander de meest persoonlijke Sjostakovitsj leren kennen in zijn vijftien soms wanhopige, soms humorvolle en altijd stringente strijkkwartetten. Daar kon zelfs Stalin niets tegen doen.