Meesterwerk belicht: Symphonie fantastique van Berlioz

Onder componisten is Hector Berlioz (1803-1869) een beetje een vreemde vogel. Waar veel van zijn collega’s op elkaars vondsten voortborduurden – Beethoven ging verder waar Mozart en Haydn stopten, Brahms bouwde verder op Beethovens werk – leek de muziek van Berlioz uit het niets te komen. Geheel origineel en eigen, vernieuwde hij de muziek van zijn tijd. Zo was Berlioz volgens Richard Strauss ‘de uitvinder van het moderne orkest’: hij gaf onder meer althobo, harp en ventieltrompet een vaste plek in het symfonieorkest.

Verbeeldingskracht

Ook wist Berlioz het genre van de symfonie compleet te veranderen door de Duitse architecturale vorm te vervangen door Franse verbeeldingskracht. Hij liet de symmetrische en gebalanceerde bouwtekeningen van Haydn, Mozart en Beethoven links liggen en maakte van zijn symfonieën echte vertellingen, waarin de luisteraar wordt meegesleept van scène naar scène, van beeld naar beeld. En dan is hij met zijn ‘idée fixe’ ook nog eens de eigenlijke uitvinder van Wagners ‘Leitmotiv’, de muzikale verklanking van een karakter of emotie die steeds door een muziekstuk heen terugkeert.

Hopeloos verliefd

De oorsprong van die vernieuwingsdrift ligt in Berlioz’ conservatoriumtijd in Parijs. Toen hij in 1827 een voorstelling van Shakespeares Hamlet bezocht, werd de 24-jarige student op slag smoorverliefd op de Ierse actrice Harriet Smithson, die de rol van Ophelia vertolkte. Ondanks Berlioz’ verwoede – en eerlijk gezegd ronduit obsessieve – pogingen tot contact, reageerde Smithson in eerste instantie niet op Berlioz avances. Hij bleef haar brieven schrijven, bloemen sturen en betrok zelfs een appartement van waaruit hij haar kon zien thuiskomen na haar toneelvoorstellingen. In die ongelukkige, onbeantwoorde en obsessieve liefde, zocht Berlioz zijn toevlucht tot de opium en de muziek, wat de vijfdelige semi-autobiografische Symphonie fantastique opleverde. Om het publiek mee te nemen in die kleurrijke, prachtige, bizarre en verontrustende opiumdroom, deelde hij bij de première een toelichting uit.

Harriet Smithson in de rol van Ophelia in Hamlet van Shakespeare

Symfonische vertelling

In het openingsdeel ‘Rêveries - Passions’ (dromen - hartstochten) klinkt de gemoedstoestand van de kunstenaar voordat hij zijn geliefde ontmoet. Hij beleeft intense emoties: hoop, verlangen en melancholie, die allemaal samenkomen in een dromerig thema. Wanneer hij ‘dé vrouw’ ontmoet, wordt hij overspoeld door een allesomvattende passie. De idée fixe wordt geïntroduceerd als een lyrisch, liefdevol thema dat zijn diepe obsessie voor haar symboliseert.

Op een levendig bal (‘Un bal’) ziet de kunstenaar in de menigte van vrolijk dansende mensen ineens zijn geliefde. Uiteraard klinkt de smachtende idée fixe nu weer. Iedereen om hen heen danst uitbundige walsen, maar zijn gedachten blijven gefixeerd op haar.

Hierop volgt een plattelandsscène (‘Scène aux champs’), waarin de kunstenaar op zoek is naar rust, die hij lijkt te vinden als twee herders een vredig duet spelen. Maar als hij aan zijn onbeantwoorde liefde denkt, groeit de innerlijke onrust. Het herdersduet keert terug, maar wordt abrupt onderbroken door een donderend onweer, dat zijn gevoelens van eenzaamheid en wanhoop benadrukt.

Die wanhoop leidt tot het volgende deel: ‘Marche au supplice’ (mars naar het schavot). De kunstenaar heeft zichzelf vergiftigd met opium om aan zijn liefdesverdriet te ontsnappen, maar de dosis is te laag waardoor hij in een drugstrip raakt. Hij denkt zijn geliefde vermoord te hebben en wordt nu door een menigte naar het schavot geleid om geëxecuteerd te worden. De mars is macaber en beklemmend. De idée fixe die kortstondig terugkeert als laatste gedachte aan zijn geliefde, wordt afgebroken door de val van de guillotine.

Het slotdeel, ‘Songe d’une nuit du sabbat’ (droom van een heksensabbat), is grotesk en hallucinatoir. Tussen de heksen, monsters en geesten verschijnt opnieuw de geliefde, maar deze keer in de vorm van een grimmige heks. De idée fixe is getransformeerd tot spottende dans. Doodsklokken luiden en het beroemde dies irae-thema (het gregoriaanse gezang van de dodenmis) klinkt, vermengd met een wilde heksendans: de symfonie eindigt in een macabere en angstaanjagende climax.