Umm Kulthum: virtuoze hoogten en emotionele diepten
vr 17 jan 2025 - 3 minuten leestijd - Tekst: Dolf Hermsen
Op 3 februari wordt de legendarische Egyptische zangeres Umm Kulthum (1898-1975) herdacht met een muzikale hommage in de Grote Zaal. Exact vijftig jaar eerder overleed de nog altijd geliefde diva.
‘Umm Kulthum is voor ons als Beethoven voor jullie.’ Het is misschien iets te veel appels met dadels vergelijken maar ik begreep wel waar de jongeman op doelde. Hij en zijn twee zussen zaten naast me in de concertzaal waar we net uit kwamen na een ode aan zangeres Umm Kulthum door het Amsterdams Andalusisch Orkest met Najat Rajoui als solist. Ze waren van Tunesisch-Belgische afkomst en geboren lang nadat Umm Kulthum dood en begraven was. Ze kenden de meeste teksten en zongen regelmatig mee, soms met kleine lipbewegingen en soms uit volle borst. Omdat ik me afvroeg hoe populair de Egyptische zangeres en legendarische pan-Arabische diva nog is, bezocht ik dit tribute-concert niet alleen voor de muziek, maar ook om de sfeer te proeven.
Ster van de Oriënt
Wie was Umm Kulthum? ‘Ster van de Oriënt’ werd de zangeres genoemd; ze was een verbindende culturele factor voor de gehele Arabische wereld. Ze maakte ook faam als actrice (in zes speelfilms) en cultuurfenomeen in brede zin. Zo stond ze model voor de postkoloniale emancipatie van de volkeren van Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Haar hechte vriendschap met Gamal Abdel Nasser, president van Egypte na de revolutie van 1952, speelde daarbij een aanzienlijke rol. Maar kern van de zaak was de uitzonderlijke kwaliteit van haar krachtige, lage stem. Daarmee raakte ze een miljoenenpubliek in het hart. Vanaf de oprichting van Radio Caïro in 1934 gaf ze veertig jaar lang elke eerste donderdag van de maand een concert dat in de hele Arabische wereld werd uitgezonden en overal voor stille straten zorgde.
Met haar krachtige, lage stem raakte Kulthum een miljoenenpubliek in het hart
Extase
Met grote thema’s als liefde, verlangen en verlies trok ze vocaal de diepte in – tijdens urenlange concerten met orkestbegeleiding bracht ze niet meer dan twee of drie liederen. Lange, soms zeer lang uitgesponnen vocale passages werden afgewisseld met instrumentale intermezzo’s waarin zangeres en publiek op adem konden komen. Umm Kulthum reageerde op de zaal met virtuoze improvisaties. Ze kon een enkele passage keer op keer herhalen met subtiele variaties in intensiteit en modaliteit en bracht zo haar luisteraars tot extase. Oogcontact kwam daaraan niet per se te pas – de zangeres droeg vaak een grote donkere bril sinds haar gezichtsvermogen al in haar jeugd door de felle spotlights was aangetast.
Egyptische tradities
In Umm Kulthums ‘gouden periode’, de jaren 1940-50, had haar zangkunst virtuoze hoogten en emotionele diepten bereikt. De stijl van haar muziek veranderde en vond diepere wortels in de Egyptische tradities. Ze werkte altijd met vaste componisten en tekstschrijvers. In deze periode zorgde componist Riad Al-Sunbati voor een melodische stijl die nog beter aansloeg bij haar toch al enorme publiek. Rond 1965 begon ze samen te werken met componist Mohammed Abdel Wahab. Het eerste lied van zijn hand was Inta Omri (Jij bent mijn leven) en dat werd een van haar grootste internationale successen. In 1975 stierf Umm Kulthum in Caïro, vijfenzeventig jaar oud, aan nierfalen. Voor Egypte moet haar uitvaart een van de meest massale gebeurtenissen aller tijden zijn geweest. Vier miljoen mensen begeleidden haar laatste tocht.
Het laatste woord krijgen de drie jonge Tunesische Belgen: ‘Umm Kulthum hoort bij onze cultuur. We groeiden hier op, maar onze ouders draaiden deze muziek. Die hoort bij onze jeugd, onze herinneringen, onze Tunesische moeder. Het heeft met vibes te maken en hoe ouder we worden, hoe meer we daarvan oppikken, begrijpen. Dat geldt ook voor hedendaagse Arabische muziek. Umm Kulthum heeft iets heel bijzonders in haar stem, iets dat moeilijk te omschrijven is. En ze is de stem van een onafhankelijk Egypte – van onafhankelijkheid in het algemeen. Deze muziek verbindt ons, onze familie maar ook onze naties, de volkeren. We worden aan onze wortels herinnerd. Maar we luisteren naar van alles, hoor. Taylor Swift? Absoluut!’
Onderdeel van
Het begin
Umm Kulthum wordt in 1898 geboren in Tammay al-Zuhayra, een dorp in de Nijldelta. Gehuld in jongenskleding zingt ze al jong religieuze liederen op huwelijken en andere feesten, samen met haar vader – imam in de plaatselijke moskee – en haar broer. Vanaf 1923 verkeert ze in de hoogste muzikale en intellectuele kringen van Caïro. Repertoire en verschijning groeien mee met dit nieuwe kosmopolitische leven: een diva is geboren. In 1924-25 neemt Umm Kulthum veertien nummers op en doordat haar platen in de koffiehuizen worden gedraaid groeit haar populariteit snel. Haar eerste grote hit is Mali Foutent en in 1928 behoort ze tot Caïro’s meest geliefde en drukst bezette artiesten.
Volkslied
Als icoon van de Arabische cultuur en het panarabisme speelde Umm Kulthum een cruciale rol in het postkoloniale Egypte. Haar muziek, uitgezonden via Radio Caïro, stond symbool voor hoop en verandering en haar faam ging hand in hand met de onafhankelijkheid van Egypte. Haar lied Wallahi Zaman, Ya Silahi fungeerde van 1960 tot 1979 zelfs als het officiële volkslied.
Naam
Umm Kulthum was de voornaam van de jongste dochter van de profeet Mohammed en diens eerste vrouw Khadija. ‘Kulthum’ of ‘kulsum’ betekent ‘iemand met een rond gezicht’, of iemand die anderen begrijpt. ‘Umm Kulthum’ is ‘de moeder van Kulthum’.
Dit artikel verschijnt in de februari-editie van Preludium, het muziekmagazine van Het Concertgebouw en het Concertgebouworkest.
In Preludium lees je interviews, kijk je mee achter de schermen en kom je alles te weten over Het Concertgebouw en de muziek die klinkt. Neem een abonnement!
