Verdieping: Canto ostinato, muziek die in je hoofd kruipt

Wanneer je de noten die samen de partituur van Canto ostinato vormen achter elkaar speelt, ben je waarschijnlijk in zo’n twintig minuten klaar. Maar dat is niet wat Simeon ten Holt voor ogen stond. Tussen 1973 en 1979 werkte de componist uit het Noord-Hollandse Bergen aan dit stuk ‘voor één of meer toetsinstrumenten’. Na een periode waarin hij zich aan de atonale muziek wijdde, keerde hij terug naar de tonale muziek en naar zijn favoriete instrument, de piano. ‘Ik was een dor blad geworden. (…) Alles slibde dicht en aan de piano ging mijn bloed weer stromen. De sensualiteit van het leven ging weer meedoen’, vertelde hij later over deze ommezwaai.

Aan de piano ging mijn bloed weer stromen

Canto is een aaneenschakeling van secties met en zonder herhalingstekens. Ter plekke beslissen de uitvoerenden met elkaar wanneer zij naar de volgende sectie gaan. Zij kiezen zelf de speelmanier (staccato, marcato, legato), de dynamiek (piano, mezzo, forte) en de motieven of hun varianten. Zijn musici geeft Ten Holt zo een ongekende vrijheid. Geen uitvoering van Canto is hetzelfde. En ook de tijdsduur loopt sterk uiteen. Een vertolking neemt in sommige gevallen zomaar enkele uren in beslag.

De minimalcomponist gebruikte graag de metafoor van de rotonde om zijn muziek te beschrijven. Dit in tegenstelling tot ‘kruispuntmuziek’. ‘Daar sta je stil, ook als er geen verkeer is op de dwarsweg. Dat is dus een beetje serviel en die serviliteit, die is weg bij mijn muziek. Daar staat ook geen dirigent voor. Dat zijn mensen die allemaal evenzeer chef zijn. Iedereen is even belangrijk, en dat is het wezenlijke, een sociaal besef, een sociaal verschil. Begrijp je?’ Meer nog dan over vrijheid gaat Canto over sociale interactie. Niemand is de baas, de musici nemen alle beslissingen in gezamenlijkheid.

De muziek is als een vlakte, een toendra, waar je af en toe een bosje tegenkomt

Het levert een fascinerend landschap op. De klanken versmelten in Canto, wentelend in de tijd. ‘De muziek is als een vlakte, een toendra, waar je af en toe een bosje tegenkomt. Of een heuveltje over moet’, schreef interviewer Jan Eilander in 1992 in de Volkskrant. En Ten Holt zelf zei: ‘Tijd wordt de ruimte waarin de muzikale objecten zweven.’

Van de muziek gaat een tranceachtige, ritualiserende werking uit. ‘Het herhalingsprincipe zorgt ervoor dat je loskomt van het verleden en de toekomst’, vertelt het pianoduo Van Veen in Wilma de Reks boek Canto ostinato. ‘Je vergeet als speler en luisteraar als het ware waar je vandaan kwam of waar je naartoe gaat. In traditionele muziek gaat het altijd over ontwikkeling, climax en opbouw; bij Ten Holt gaat het meer over het moment, het ondergaan, de variatie en de interactie.’

Je vergeet als speler en luisteraar waar je vandaan kwam of waar je naartoe gaat

Canto ostinato riep vanaf het begin felle controverses op. Sommige luisteraars vonden het werk te kitscherig en te weinig vernieuwend. Andere vielen in bosjes voor de hypnotiserende kracht van de muziek. De première van Canto op 25 april 1979 in de Ruïnekerk in Bergen sloeg in als een bom. De Groene Amsterdammer concludeerde: ‘De muziek kruipt in je hoofd, in de structuren van je denken.’ Een nieuw, veelal jong publiek omarmde het werk om het nooit meer los te laten.

De muziek kruipt in je hoofd, in de structuren van je denken

Die eerste uitvoering klonk op drie piano’s en een elektronisch orgel. Van meet af aan hield Ten Holt ook mogelijkheden voor andere instrumentcombinaties open. Die aanwijzing resulteerde in een grote diversiteit aan bewerkingen: van harp met elektronica, marimba en cello-octet tot symfonieorkest. ‘Maar de uitvoering met vier piano's heeft de voorkeur’, stelde de componist.

Canto groeide uit tot een klassieke hit. En meer dan dat. Regisseur Rámon Gieling wijdde er in 2011 een documentaire aan: Over Canto. ‘Maar heel af en toe is muziek, net als de ware liefde, in staat een radicale verandering in iemand teweeg te brengen’, heet het in de aankondiging. Negen bekende en minder bekende mensen verhalen over de invloed die Canto op hun leven heeft. De impact is soms immens. Zo vertelt een Canadees hoe Canto zijn depressieve broer aanzette tot zelfdoding. Na het bijwonen van een live-uitvoering in Amsterdam vond hij dat zijn leven ‘volbracht’ was. Een vrouw baarde haar kind op Canto. En een man tatoeëerde een deel van de partituur op zijn arm. Het was het muziekstuk dat hem met zijn overleden moeder verbond.

Maar heel af en toe is muziek in staat een radicale verandering in iemand teweeg te brengen

Deze muziek die in je hoofd kruipt laat niemand onberoerd, zoveel is duidelijk. Elke uitvoering van Canto is uniek. Niet alleen vanwege de grote mate van vrijheid van de musici, ook de omgeving is bepalend. ‘De akoestiek, het publiek, de sfeer, alles is van invloed op het uiteindelijke resultaat’, aldus het duo Van Veen.

In het eerder aangehaalde interview in de Volkskrant stelde Eilander de componist de vraag of zijn muziek romantisch kan worden genoemd. Ten Holt antwoordde: ‘Mmmmmja. Melancholieke, nostalgische muziek. (…) Het is de nostalgie van het vreemdelingschap. Heimwee naar een utopie misschien. Naar het land van de beminden. Naar de wereld waar de mensen geen roofdieren voor elkaar zijn.’ Een verlangen naar vrijheid dat anno 2024 actueler is dan ooit.