Verdieping: Wie is Johann Gottlieb Goldberg?

Sinds ik bijna tien jaar geleden een roman over hem heb geschreven, denk ik Goldberg goed te kennen. Maar mijn boek gaat niet over de Johann Gottlieb Goldberg die echt heeft geleefd: ik heb wat feiten van zijn leven genomen en daaromheen een verhaal gecomponeerd. De verteller van mijn boek, de niet-afgestudeerde musicoloog Sebastian Savage, beweert dat we zo weinig weten over Goldberg dat zijn biografie op de achterkant van een envelop past. Er is echter wel wat meer bekend over de man die zijn naam leende aan het beroemdste klavierwerk van Johann Sebastian Bach: de Goldberg-variaties.

Sinds de legendarische opnames van Glenn Gould uit 1955 en 1981 zal iedere pianist en klavecinist het stuk ooit willen vertolken. Zelf zag Bach het werk als het vierde deel van zijn ‘klavier-oefening’. Die naam doet misschien vermoeden dat het om leerstukken gaat, terwijl het in feite veeleisende composities betreft die een aanzienlijke virtuositeit van de musicus veronderstellen.

Slapeloosheid

De titel luidt voluit: Klavier-oefening, bestaande uit een aria met verscheidene variaties voor het klavecimbel met twee manualen, voor liefhebbers tot gemoedsopwekking vervaardigd door Johann Sebastian Bach. Dat wij dit werk kennen als de Goldberg-variaties is te danken aan de eerste biograaf van Bach, Johann Nikolaus Forkel. In het boek dat hij in 1802 over de door hem zeer bewonderde componist publiceerde, vertelt hij over de variaties dat Bach ze zou hebben geschreven voor graaf Keyserlingk in Dresden, een melancholieke diplomaat die aan slapeloosheid leed omdat hij door sombere gedachten werd geplaagd. Zijn huismusicus Goldberg kreeg de opdracht de muziek ’s nachts voor de graaf te spelen om diens gemoed op te monteren.

Kern van waarheid

Moderne biografen, historici en musicologen twijfelen aan dit misschien al te mooie verhaal. Aan de andere kant vermoeden kenners dat er wel een kern van waarheid in schuilt. Een veelgemaakte vergissing is overigens de veronderstelling dat de variaties bedoeld waren om de graaf in slaap te sussen, terwijl ze hem juist moesten opvrolijken. Een argument om de anekdote van Forkel – die er elders in zijn boek overigens geen aanleiding toe geeft om te vermoeden dat hij verhalen uit zijn duim zuigt – in twijfel te trekken is dat Bach het werk zelf in druk liet verschijnen en het niet aan de graaf opdroeg, zoals wel de gewoonte was. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat Bach een enkel exemplaar van zijn partituur aan de graaf heeft geschonken, en dat de muziek niet voor deze specifieke gelegenheid is geschreven.

Daarnaast bestaat er twijfel over of Goldberg met zijn veertien jaar rond 1741 niet te jong zou zijn geweest om de technisch razend lastige variaties te spelen. Echter, wie de feiten van het leven van Goldberg kent, hoeft niet aan zijn kunnen te twijfelen.

Notenvreter

Goldberg werd in 1727 te Danzig geboren, als zoon van een vioolbouwer. Al rond 1740 wordt zijn talent ontdekt door graaf Keyserlingk die de jongen meeneemt naar Dresden. Daar wordt hij leerling van Bachs oudste zoon Wilhelm Friedemann, een virtuoos die bekendstaat als de grootste organist in het Duitse gebied. Goldberg gaat ook in de leer bij Johann Sebastian Bach zelf, in het nabijgelegen Leipzig. Een bewijs daarvoor is bijvoorbeeld een cantate die Goldberg schreef, waarin een vioolpartij in het handschrift van Bach is te vinden.

Bach senior was zelf natuurlijk ook een uitzonderlijk begaafde klavierspeler. Het is dan ook veelzeggend dat de kleine Goldberg in de kringen van deze virtuozen de bijnaam ‘Notenvreter’ verwierf vanwege zijn unieke talent om muziek die hij nooit eerder onder ogen had gehad vlekkeloos te vertolken. Om het hem moeilijker te maken, bood men hem soms de partituur op zijn kop aan en dan nog speelde hij alles foutloos. Goldberg moet dus zeker in staat zijn geweest de naar hem genoemde variaties te spelen. Mocht er desondanks eentje te moeilijk zijn geweest, dan kon hij die gerust overslaan, daar merkte die slaperige graaf vast niets van.

Tuberculose

Oud is hij niet geworden. Goldberg stierf in 1756, net 29 jaar oud, aan de gevolgen van tuberculose. Hij liet een klein oeuvre na dat, naast twee cantates, bestaat uit werken voor klavier solo, twee klavierconcerten (een derde zou hij eigenhandig hebben vernietigd) en enkele triosonates voor twee violen en begeleiding, waarvan er eentje nog weleens wordt toegeschreven aan Bach. Zijn eeuwige faam heeft hij echter te danken aan Forkel, de biograaf van Bach die in zijn boek de anekdote vertelt over de slapeloze nachten van graaf Keyserlingk. Of het verhaal nu waar is of niet, de naam van Goldberg is voorgoed verbonden aan het werk van Bach.