Mozarts meesterlijke haastklus: La clemenza di Tito

La clemenza di Tito. Of in het Nederlands: ‘De vergevingsgezindheid van Titus’. Spoiler alert! Want wie niet wil weten hoe deze opera afloopt, moet de titel overslaan. Zal keizer Titus vergiffenis schenken of niet? U raadt het antwoord al.

Gelukkig is het verhaal van deze laatste Mozart-opera niet direct dé reden om naar dit werk te komen luisteren. In het kort: een hoop gedoe in het jaar 79 na Christus in Rome. Met in het middelpunt keizer Titus Vespasianus, en daaromheen een gezelschap van vrienden, vriendinnen, zussen van vrienden, en vrienden van vrienden die hun best doen om de keizer van de troon te stoten. Wat niet lukt. Titus ontdekt de snode plannen, maar vergeeft zijn vrienden. Preludium, het maandblad van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest vatte het gekonkel overzichtelijk in een plaatje:

Interessanter dan al deze tumultueuze intriges zijn de menselijke emoties die achter het verhaal schuilgaan. En die door Mozart op een meesterlijke manier op muziek zijn gezet. Vriendschap, macht, begeerte, zelfkennis, bedrog, vergeving: het komt allemaal langs in La clemenza di Tito. Emoties die het verhaal overstijgen. En die Mozart voldoende ruimte geven om een van zijn grootste kwaliteiten als operacomponist – het schetsen van emotionele interactie tussen mensen – te etaleren. Daarom is het ook niet terecht dat Mozarts La clemenza soms wordt gezien als een hinderlijke onderbreking bij het componeren van twee andere meesterwerken: het Requiem en Die Zauberflöte.

Een onderbreking die Mozart ook niet kwalijk genomen kon worden. Hij had altijd geld nodig. En het was daarom dat Mozart in de drukke zomer van 1791 een spoedklus aannam: het componeren van een serieuze doch feestelijke opera ter gelegenheid van de kroning van Leopold II tot koning van Bohemen in Praag. Mozart kon zelf het onderwerp niet kiezen, het thema van de ‘vergevingsgezinde heerser’ werd hem door de aanstaande koning, die daarmee zijn eigen imago wilde voeden, in de maag gesplitst. Mozart componeerde de opera in een moordend tempo: de schattingen lopen uiteen van drie maanden tot achttien dagen. Hij componeerde in kroegen, werkkamers en koetsen. Pas één dag voor de première was het werk gereed. Met steun van zijn vrouw Constanze, die La clemenza als een van de beste werken van haar echtgenoot beschouwde en na zijn dood de opera overal bleef promoten.

Iets wat niet gezegd kon worden van Maria Luisa, de vrouw van Leopold II. Die zou de opera na de première ‘porcheria tedesca’ hebben genoemd. Duitse zwijnerij. Was de opera ‘porcheria’ of juist een van Mozarts beste werken? Deze ambivalentie zou deze opera van Mozart jarenlang ten deel vallen en in de loop van de negentiende eeuw werd hij steeds minder uitgevoerd. Het leek of publiek en uitvoerenden alleen de buitenkant van het werk zagen: het complexe verhaal, de haastige ontstaansgeschiedenis. Als La clemenza de Tito al werd uitgevoerd was het als vehikel voor zangers die wilden laten zien wat ze konden met de virtuoze aria’s. De recitatieven werden geschrapt. De opvatting leek te zijn dat La clemenza niet in de schaduw kon staan van twee andere opera’s uit Mozarts laatste jaren: Die Zauberflöte en Cosí fan tutte.

De afgelopen vijftig jaar is de nadruk echter verschoven van de buitenkant naar de muzikale inhoud van het werk. En wie verhaal en ontstaansgeschiedenis niet ziet als beperkingen, houdt een uiterst interessante opera over met volop geniale Mozart-momenten. Zoals de aria waarin de klarinet (destijds hét favoriete instrument van Mozart, hij schreef in dit laatste levensjaar ook zijn Klarinetconcert) een intrigerende dialoog aangaat met een van de zangers: ‘Parto, parto, ma tu ben mio’. Al heeft La clemenza di Tito een wat complex, kluchtig libretto, en werd het werk in grote haast gecomponeerd, het blijft Mozarts muziek die deze opera geweldig maakt. Dus nog even over die titel: die verklapt enkel het verhaal, en daarmee dus eigenlijk helemaal niets!