Architect Evelyne Merkx over de renovatie van de Museumpleinentree

‘Kijk’, zegt Evelyne Merkx, ‘als je op deze plek gaat staan, zie je recht vooruit het Rijksmuseum liggen en links door het bovenraam het Stedelijk.’ De architect, fietshelm in de ene hand, in de andere een boodschappentas vol documenten, staat in ‘haar’ nieuwe Museumpleinentree. Daar is het een bedrijvigheid van jewelste. Bouwvakkers leggen de laatste hand voor de officieuze opening op 1 juli, de start van de VriendenLoterij ZomerConcerten. Er staan twee steigers, het gloednieuwe tapijt, afgedekt met plastic, ligt bezaaid met gereedschap.

Museumpleinentree, juli 2023 © Awesta Darwesh

Het Concertgebouw bevindt zich op een prachtige, strategische plek aan het Museumplein, benadrukt Merkx. ‘Aan de ene kant staat het Rijksmuseum met de meest bijzondere schilderijen, en aan de andere kant Het Concertgebouw dat zich qua akoestiek kan meten met de beste zalen ter wereld.’ Twee culturele zwaargewichten die niet alleen ruimtelijk maar ook artistiek een eenheid vormen.

Het Concertgebouw ligt, in een lichte hoekverdraaiing, aan dezelfde as als het Rijksmuseum

De verbinding met het Museumplein, daar begon het allemaal mee, vertelt Merkx even later in de Artiestenfoyer. De documentatie ligt inmiddels uitgestald op tafel. Af en toe pakt ze uit de stapel een boekje om tekeningen of foto’s te laten zien. Bijvoorbeeld van de situatie van vóór de grootscheepse renovatie in de jaren tachtig. Drie grote, boogvormige deuren met uitzicht op het Rijksmuseum vormden in het verleden de toegang tot de concertzaal.

Postzegel aan grond

‘Terwijl het Rijksmuseum op een ruim perceel is gebouwd, heeft Het Concertgebouw het altijd met een postzegel aan grond moeten doen’, constateert Merkx. En: ‘Door zijn ligging aan een drukke verkeersader is Het Concertgebouw nooit meer frontaal te benaderen.’ In 1988 verhuisde de hoofdentree daarom naar de glazen uitbouw. Alle drie de ingangen waren vanaf toen aan de zuidkant gepositioneerd. Aan de voorgevel bleef alleen de middendeur gehandhaafd: een nooduitgang.

In de rij voor de kassa van Het Concertgebouw, juli 1951 © Stadsarchief Amsterdam / ANP

Terwijl het Rijksmuseum op een ruim perceel is gebouwd, heeft Het Concertgebouw het altijd met een postzegel aan grond moeten doen

Het Rijksmuseum heeft sinds de verbouwing zijn ingang in de onderdoorgang, en ook het Van Gogh en het Stedelijk openden hun deuren aan de pleinkant. ‘Hoe kunnen wij onze zichtbaarheid vergroten voor al die bezoekers die overdag op het Museumplein ronddwalen? Met die vraag kwam de Concertgebouwdirectie zes jaar geleden bij mij’, herinnert Merkx zich. Tegelijkertijd was er de behoefte om de interne doorstroom van bezoekers te verbeteren. Zo rijpte het idee om de oude ingang aan het Museumplein in ere te herstellen.

‘Bargebied’

De ruimte achter die gesloten hoofdentree was tientallen jaren ‘bargebied’. Aan de ene kant bevond zich de Champagnebar met een opslag voor horeca en installaties, aan de andere kant het inmiddels verplaatste mindervalidentoilet. Het hele plafond moest eruit om de wirwar aan kabels en leidingen weg te werken.

De nieuwe deuren van de Museumpleinentree worden geplaatst, juni 2023 © Arcadio M Lanz

Maar voordat de verbouwing kon beginnen, waren er eerst nog wat hobbels te nemen. Merkx somt ze op. ‘De allerbelangrijkste: de stoep voor het front is maar 4,10 meter breed. Lukt het om daar de mensen naar binnen te leiden?’ Crowdmanagers lieten er hun berekeningen op los. ‘Hun conclusie: het kán, maar dan moet je wel het punt van de kaartcontrole naar binnen leggen. Dat gehannes met tickets wil je niet buiten op de stoep.’

En je kan niet domweg ál het publiek via die ene oorspronkelijke hoofdentree naar binnen laten. ‘Uit onderzoek bleek dat we ook de entree aan de noordzijde moesten heropenen, zodat het publiek van drie kanten het gebouw kan binnenstromen.’ De door Merkx in stijl gerenoveerde entree aan de J.W. Brouwersstraat, voorheen deels opslagruimte, is sinds eind vorig jaar weer in gebruik.

Door de aanbouw is Het Concertgebouw zijn symmetrie kwijtgeraakt

Ander obstakel: de tochtgevoeligheid. ‘Bij langdurige noordoostenwind zal de entree tijdelijk dicht moeten om het binnenklimaat op peil te houden’, vertelt Merkx. ‘We hebben nog even overwogen om deuren te maken in de gang, maar die zouden in de praktijk toch vooral openstaan.’ En dan was er nog de route door het gebouw. ‘Door de aanbouw is Het Concertgebouw zijn symmetrie kwijtgeraakt, dat maakt het lastig om mensen er op een logische manier doorheen te leiden.’ Alleen al met de routing is een team van deskundigen anderhalf jaar bezig geweest.

Roze wanden

Merkx kent Het Concertgebouw als haar broekzak. Al sinds 1995 werkt zij met haar bureau Merk X, voorheen Merkx+Girod, aan de diverse renovaties. Haar signatuur zit in alle hoeken en gaten van het gebouw. ‘De fundering was gezond, maar verder was het verschrikkelijk afgesleten en kaal’, zegt ze over de staat waarin zij destijds het monumentale pand aantrof. ‘Wist je dat de wand om de Grote Zaal helemaal roze was geschilderd?’ De huidige lambrisering is van haar hand, net als de gekleurde wandvlakken en de ornamenten in de plafonds.

Ik heb me wel even moeten inhouden om niet te kiezen voor heel andere kroonluchters of stoeltjes

Merkx stelde een masterplan op dat de leidraad vormt voor alle aanpassingen aan het interieur. ‘Ik heb me wel even moeten inhouden om bij de Museumpleinentree niet te kiezen voor heel andere kroonluchters of stoeltjes.’ Logisch, vindt ze: ‘Een nieuwe ingreep vraagt om een nieuwe benadering.’

Een pui vormde oorspronkelijk de scheiding tussen het entreegebied en de gang rond de Grote Zaal

Leuk weetje: de vloer bevatte nog delen van de oorspronkelijke tochtpui. Precies op die plek staan nu drie verrijdbare meubeltjes met een uittrekbaar hekje voor de kaartcontrole. In de pauze zijn die eenvoudig samen te voegen tot een klein buffet. ‘Dan is het entreegebied weer foyer.’

270 bordjes

Eén wens liet Merkx noodgedwongen varen: de verlenging van de hoge ramen aan weerszijden van het middenrisaliet. De ingreep was volgens haar historisch goed te onderbouwen. ‘Ik zag het als een uitgelezen kans om passanten een kijkje te geven dwars dóór de ontvangstruimte heen. Je wilt immers dat ook van de buitenkant zichtbaar is: hier gebéúrt het.’ Monumentenzorg stak er echter een stokje voor.

Indeling van de vernieuwde Museumpleinentree

De entrees aan de drie zijden van Het Concertgebouw zijn elk genoemd naar het plein of de straat waar ze aan liggen. Binnen wijzen 270 aangepaste bordjes de weg naar de zalen en de foyers die deels een nieuwe naam hebben gekregen. De verbouwing is op een haar na klaar. Merkx is zichtbaar opgelucht. Maar er blijft nog wel wat te wensen over. Auto’s, fietsers, scooters en de tram razen pal voor de nieuwe ingang voorbij. ‘Stel je haalt het verkeer weg en je trekt het gras door, dan hoor je écht bij het Museumplein.’

Toekomstmuziek, wie zal het zeggen? Het bestratingsplan dat Merkx maakte tijdens de lange, eenzame corona-avonden bleek in elk geval stukken realistischer. ‘In die tijd ben ik mij gaan verdiepen in de stedenbouwkundige context.’ Ze pakt er een tekening bij. ‘Kijk, als je hier de vuilcontainer weghaalt en daar wat parkeerplekken opoffert en je trekt de bestrating door tot aan de gevel van Brasserie Keyzer, dan heb je ineens heel veel ruimte. Er ontstaat echt een pleintje. En heel brutaal heb ik, in variant twee, het fietspad ingeslikt.’

Artist impression van de nieuwe bestrating rond Het Concertgebouw

‘Covid was voorbij en de directie van Het Concertgebouw zei: zullen we dit plan eens aan de gemeente presenteren?’ Het leidde tot een inspirerende samenwerking, zegt Merkx. Naar verwachting wordt halverwege volgend jaar begonnen met de aanleg van een nieuwe bestrating inclusief aangepast lichtplan.

Godsgeschenk

De werklieden zijn naar huis, in de Museumpleinentree is de rust neergedaald. Merkx keert er nog even naar terug. ‘Zie je hoe groot deze ruimte is voor een entree?’ Ze kijkt tevreden rond. Zo vlak voor oplevering zijn er nog wat planningsissues. Een plint die ontbreekt omdat de Italiaanse ambachtsman die het marmer zou vervaardigen zich ernstig in zijn vingers heeft gesneden. Of het sjabloon in de togen, dat later wordt aangebracht. Details die, hoe belangrijk ook, zeker goed zullen komen voor de officiële opening op 2 september.

De architect werpt nog een laatste blik omhoog. ‘Een godsgeschenk’, noemt zij de hoge zijramen die tot voor kort schuilgingen achter traanplaat. Voor het eerst sinds 1988 valt het daglicht er weer door naar binnen. De ruimte oogt alsof het nooit anders is geweest. ‘Ik durf te wedden dat mensen zich straks zullen afvragen: wat is hier nou eigenlijk gebeurd?’

De Museumpleinentree ging op proef open tijdens de VriendenLoterij ZomerConcerten, juli 2023 © Simon van Boxtel

De heropening van de Museumpleinentree is mede mogelijk gemaakt door de VriendenLoterij en Stichting Edwin Bouw Fonds.